Spazawinkels in Suid-Afrika: ’n Noodsaaklike onderneming of ’n strydpunt?

Zel-Marí Gelderblom

Spazawinkels vorm al dekades lank die ruggraat van informele handel in Suid-Afrika en het in Suid-Afrika ontstaan as deel van die informele ekonomie. Die ontstaan van spazawinkels kan na die post-apartheid-tydperk teruggevoer word, toe baie mense, veral van swart gemeenskappe, op soek was na maniere om ekonomiese geleenthede te skep en self in hulle eie behoeftes te voorsien. Met beperkte toegang tot die formele arbeidsmark en weens hoë werkloosheidsyfers het mense begin om informele winkels te open as ’n bron van inkomste. In baie gevalle het mense wat nie formele werk kon kry nie, dit as ’n manier gesien om ’n lewensonderhoud te bewerkstellig.

Hierdie kleinsakeondernemings, dikwels in townships en landelike gebiede, bied noodsaaklike produkte aan gemeenskappe wat soms ver van groot supermarkte woon. Hulle bring gerief, bied werk en ondersteun entrepreneurskap – veral vir klein sake-eienaars wat nie oor die hulpbronne beskik om ’n volskaalse onderneming te begin nie. In ’n ekonomie waar werkloosheid aan die toeneem is, is hierdie winkels vir baie mense ’n manier om ’n inkomste te verdien en selfstandig te wees.

Tog is spazawinkels ook ’n bron van omstredenheid. Die toetrede van buitelandse eienaars, veral uit lande soos Somalië, Ethiopië en Bangladesj, het tot spanning gelei, met beskuldigings dat hulle plaaslike sakelui uit die mark dryf. Buitelanders wat spazawinkels besit, word dikwels van “ekonomiese opportunisme” beskuldig, omdat hulle ondernemings oopmaak in mededingende markte waar plaaslike entrepreneurs nie in staat is om te oorleef nie. Daar bestaan ’n mening dat hulle voordeel trek uit die plaaslike gemeenskappe se behoeftes en die beperkte hulpbronne, terwyl hulle dikwels beskou word as diegene wat die meeste wins maak, wat tot bitterheid en spanning lei. Buitelandse spazawinkeleienaars word dikwels beskou as deel van die groter ekonomiese uitdagings wat in Suid-Afrika bestaan, maar dit is belangrik om daarop te let dat die meeste van hierdie entrepreneurs nie die ekonomiese ongelykhede wat in die land ontstaan, bevorder nie, maar eerder oorlewing en werkgeleenthede bied in omgewings waar daar beperkte formalisering van werk is.

Onlangse gevalle waar kinders vergiftig is weens die verkoop van produkte waarvan die gebruikstyd verstryk het, het verdere kommer laat ontstaan oor die regulering van hierdie winkels. Sedert September 2024 is minstens 22 kinders in Suid-Afrika oorlede weens voedseloordraagbare siektes, en baie van hierdie gevalle hou verband met produkte wat by spazawinkels gekoop is.

In een voorval in Naledi, Soweto, het ses kinders gesterf nadat hulle besmette kos van ’n spazawinkel geëet het.

In ’n ander geval is ’n graad 2-leerling oorlede ná die eet van koekies wat by ’n spazawinkel gekoop is.

Hierdie tragiese voorvalle het gelei tot ’n dringende reaksie van die regering. President Cyril Ramaphosa het in 2024 aangekondig dat alle spazawinkels en ander voedselhanteringsfasiliteite binne 21 dae (die tydperk is later verleng) moet registreer by hulle plaaslike munisipaliteite om te kan voortgaan met bedrywighede. Hierdie maatreël is ingestel om die veiligheid en gehalte van voedselprodukte te verseker en verdere tragedies te voorkom.

Dit het die regering genoop om nuwe wetgewing in te stel wat spazawinkeleienaars verplig om lisensies aan te vra en aan streng gesondheids- en veiligheidsmaatreëls te voldoen. Terwyl sommige meen dat hierdie regulasies broodnodig is om verbruikers te beskerm, is daar ook vrees dat dit kleinsakeondernemers kan benadeel. Die uitdaging bly dus om ’n balans te vind tussen ekonomiese geleenthede en die beskerming van gemeenskappe teen gesondheidsrisiko’s en onetiese sakepraktyke.

Zel-Marí Gelderblom is die koördineerder van inhoud en mediaverhoudinge by AfriForum en het ’n meestersgraad (cum laude) in genderpolitiek aan die Nelson Mandela Universiteit behaal. Sy is ook die aanbieder van AfriForum in fokus.