Nawumbisi wa Vurhangeri bya Ndzhavuko na Makhoyisani eka ntlulo wa nawu wa xihlambanyo xa Nhlangano wa Tinxaka (UN), AfriForum yi kucetela Holobye ku tirhela mimbango ya ndzhavuko

Ku ya hi AfriForum, Nawumbisi wa Vurhangeri bya Ndzhavuko na Makhoyisani, 2024 eka xivumbeko xa wona xa sweswi, wu tlule Xihlambanyo xa Nhlangano wa Tinxaka mayelano na Tifanelo ta Mindzhavuko ya Vanhu va Lahatikweni. Kutani, AfriForum, namuntlha yi endlile xikombelo eka Velankosini Hlabisa, Holobye wa Cooperative Governance and Traditional Affairs (GOGTA), ku tirhela mimbango ya ndzhavuko no tisa ku hundzuka lokunene eka nawumbisi lowu.

AfriForum yi yile emahlweni yi komba leswaku nawumbisi lowu wu fanele ku hundzuluxiwa ku komba xichavo no tekela enhlokweni ntikelo wa varhangeri va vuhosi, mindyangu na mimbango, no va nyika matimba yo rhangela rendzo  ku ya eka vumundzuku lebyi va lavaka ku tivumbela byona. Papila leri tsaleriweke Holobye ri landzela swibumabumelo leswi tsariweke hi AfriForum mayelano na nawumbisi lowu tisiweke vhiki leri hundzeke.

Ku ya hi Bernard Uys, Nhloko ya Vuxaka bya Tinxaka na Ntirhisano eka AfriForum, matirhiselo ya marito eka nawumbisi lowu ya vilerisa. Eka nhlamulo ya le palamende ya 2023, Vutirhelapalamende bya GOGTA byi ndzhundzuzele Xihlambanyo xa Nhlangano wa Tinxaka mayelano na Tifanelo ta Mindzhavuko ya Vanhu va Lahatikweni tanihi kungu ra swiyimo swa masungulo ya mpono, xichavo, na ntsako na rihanyo ra ndzhavuko”. Handle ka ku nghenisiwa ka xihlambanyo xa Nhlangano wa Tinxaka hi mfumo waAfrika-Dzonga, TKLB (Traditional and Khoi-San Leadership Bill) yi kanetana ngopfu na milawu leyi xihlambanyo xi lavaka ku yi yimela.

Epapilweni leri tsaleriweke Hlabisa, AfriForum yi boxe leswaku:

• Nawumbisi a wu lulamangi naswona a wu fanelangi tanihiloko wu pfumelela swiyimo swimbirhi ntsena swa vurhangeri bya mimbango ya Makhoyisani, loko swiyimo swinharhu swa vurhangeri swi pfumeleriwa mimbango ya ndzhavuko.
• Swirho swa mbango wa Makhoyisani a swi katsiwangi eka Ndzavisiso wa timhaka ta Makhoyisani, hambiloko va ringanerile swinene ku teka xiave mayelano na mikhuva, ndzhavuko, mitolovelo na nawu wa ndzhavuko wa mimbango ya Makhoyisani.
• Swivulwana 16(18) na 16(19) swi nyika Murhangelamfumo (Premier) matimba yo teka misava (leswi vulaka hi xiviri marito “hundzula ndzhawu ya vuahluri”) ya mbango endzhaku ka ku tihlanganisa na huvo ya ndzhavuko kumbe vuyimelahuvo – hambi byi tirha kun’we kumbe byi nga tirhi kun’we.
• Murhangelamfumo u nyikiwe matimba yo vutla mitirho ya huvo ya ndzhavuko hilaha ku nga heriki handle ko kambisisa milawu leyi kongomisiweke eka ku sivela munhu un’we kumbe ntlawa matimba lama tlulaka mpimo eka ntlawa.
• Nawumbisi lowu wu nyika Murhangelamfumo ku va na rito ro hetelela eka ntwanano wihi kumbe wihi lowu fikeleriweke hi huvo, wu hluvula varhangeri va vuhosi na tihuvo vulawuri bya xiviri.
• Nawumbisi lowu a wu nyiki tihuvo matimba ku rhangela nkunguhato na nsimeko wa matshalatshala ya nhluvukiso wa mbango, minongonoko na mitirho nakambe yi tsongahata vuswikoti bya vona ku tisa ku hambana emimbangwini ya vona.
• Nawumbisi lowu, eka xivumbeko xa wona xa sweswi, wu kavanyeta swinawanawana swo hambanahambana swa Nawumbisi wa Vurhangeri bya Ndzhavuko na Makhoyisani.

“Matirhiselo ya marito ya nawumbisi lowu ya vangela miehleketo ya leswaku a wu mpfampfarhutiwangi hi ku tekela enhlokweni nhlayiso na nhluvukiso wa mimbango ya ndzhavuko na mikhuva ya yona, ndzhavuko, tindzimi, mitolovelo, milawu ya ndzhavuko na ndzhaka. Swi languteka onge xikongomelo a ku ri ku kotisa mfumo vulawuri lebyikulu hi vatirhelamfumo no tsongahata matshalatshala na vulawuri bya varhangeri va vuhosi, mindyangu ya vuhosi, na tihuvo,” ku vula Uys.

Uys u kucetela leswaku “ematshan’wini ya ku va nawumbisi lowu nyikaka matimba eka varhangeri va vuhosi, tihuvo na mimbango ku teka vutihlamuleri bya vumundzuku bya vona na ku rhangela nhluvukiso, wu tsongahata matshalatshala na ku rhurhisela matshalatshala na vulawuri bya vona eka varhangeri va mfumo.”

Ku hanyisana hi ku rhula ka mimbango hinkwayo ya ndzhavuko etikweni swi ya hi ku aka vuxaka lebyinene bya tinxaka na ntirhisano lowu nga na masungulo yo tekelana enhlokweni no xiximana. Hikokwalaho AfriForum yi akaka vuhlanganisi bya mimbango ya ndzhavuko leyi nga ta pfunana etimhakeni to fana na leti ku tiyisisa vumundzuku byo fuwa bya vana va mimbango hinkwayo laha emakumu ya le dzongeni wa Afrika,” ku hetisela Uys.