Mulayotibe wa Vhurangaphanḓa ha Mvelele na Vha-Khoi-San u lwisana na nḓivhadzo ya UN, AfriForum i ṱuṱuwedza Minisita uri a dzhie vhukando hu u itela zwitshavha zwa mvelele

U ya nga AfriForum, Mulayotibe wa Vhurangaphanḓa ha Mvelele na Vha-Khoi-San, wa 2024 (TKLB) nga tshivhumbeo tshawo tsha zwino, u lwisana na Nḓivhadzo ya Mbumbano ya Dzitshaka nga ha Pfanelo dza Vhangwaniwapo (United Nations Declaration on the Rights of Indigenous Peoples [UNDRIP]). Nga zwenezwo, ṋamusi AfriForum yo ita khumbelo kha Vho-Velenkosini Hlabisa, Minisita wa Tshumisano na Mavhusele na zwa Sialala (COGTA), uri vha dzhie vhukando u itela u tsireledza zwitshavha zwa mvelele na u ita tshanduko dza ndeme kha mulayotibe.

AfriForum yo dovha ya amba uri mulayotibe u tea u shandulwa uri u sumbedze ṱhonifho na u ṱhogomela tshirunzi tsha vharangaphanḓa vha vhuhosini, miṱa yavho na zwitshavha na u vha ṋea maanḓa a u ranga phanḓa kha lwendo lwa u ya kha vhumatshelo vhune vha ṱoḓa u ḓivhumbela hone. Vhurifhi he ha ṅwalelwa Minisita ho ṅwalwa nga murahu ha maambiwa o ṅwalwaho nga vha AfriForum nga ha mulayotibe e a rumelwa vhege yo fhelaho.

U ya nga Vho-Barend Uys, Ṱhoho ya Vhushaka ha Mvelele na Tshumisano kha AfriForum, maipfi a mulayotibe a a vhilaedzisa vhukuma. Kha phindulo ya phalamennde ya 2023, Muhasho wa COGTA wo khoḓa UNDRIP wa amba uri ndi muhanga wa “zwilinganyo zwa fhasi zwa u tshila, tshirunzi, na vhuḓifari ha vhangwaniwapo” zwine “zwa khwinisa zwishumiswa zwa pfanelo dza vhathu zwi re hone na u ṱalutshedza nḓila ine zwa shuma ngayo kha dziṅwe nyimele dza vhangwaniwapo.” Naho muvhuso wa Afurika Tshipembe wo tikedza yeneyi nḓivhadzo ya Mbumbano ya Dzitshaka (UN), TKLB i ita zwo fhambanaho vhukuma na maitele ane yeneyi nḓivhadzo ya ṱoḓa u a katela.

Kha vhurifhi he ya vhu ṅwalela Vho-Hlabisa, AfriForum yo sumbedzisa uri:

• Mulayotibe a wo ngo tea nahone a wo ngo fanela sa izwi u tshi tendela vhurangaphanḓa vhu re na zwipiḓa zwivhili fhedzi kha zwitshavha zwa Vha-Khoi-San, ngeno ho tendelwa zwipiḓa zwiraru zwa vhurangaphanḓa kha zwitshavha zwa mvelele.
• Miraḓo ya zwitshavha zwa Vha-Khoi-San a i katelwi kha Khomishini ya mafhungo a Vha-Khoi-San, naho vhe na vhutsila vhuhulwane ha u ṋetshedza vhupfiwa nga ha masialala, mvelele, mikhuvha na mulayo wa sialala wa zwitshavha zwa Vha-Khoi-San.
• Zwipiḓa 16 na 18) na 16 na 19) zwi ṋea Mulangavunḓu maanḓa uri a dzhie mavu (ndi zwine zwa ambiwa nga maipfi “shandulani fhethu ha vhulangi”) ha tshitshavha nga murahu ha u ambedzana na khoro ya sialala kana khoro ṱhuku — hu sa londwi uri vha a tendelana kana hai.
• Mulangavunḓu o ṋewa maanḓa a u dzhia tshoṱhe mishumo ya khoro ya sialala lwa tshifhinga tshi songo vhetshelwaho mikano hu songo ṱolisiswa na u linganyisela zwithu nga nḓila yo faneleaho.
• Mulayotibe u ṋea maanḓa Mulangavunḓu uri a vhe ambadzifhele kha thendelano naho i ifhio yo itwaho nga khoro, wa dzhiela maanḓa vharangaphanḓa vha vhuhosini na khoro.
• Mulayotibe a u ṋei khoro maanḓa a u ranga phanḓa u pulana na u thomiwa ha vhurangeli ha mveledziso ya tshitshavha, mbekanyamushumo na thandela na u fhungudza vhukoni hadzo ha u ita phambano kha zwitshavha zwavho.
• Mulayotibe, nga tshivhumbeo tshao tsha zwino, a u tendelani na zwipiḓa zwo fhamba-fhambanaho zwa UNDRIP.

Maipfi a mulayotibe a ṋea muhumbulo wa uri a wo ngo ṅwalwa hu tshi khou sedzwa u vhulunga na u bveledza zwitshavha zwa mvelele na masialala azwo, mvelele, nyambo, mikhuvha, mulayo wa sialala na vhufa. Zwi vhonala u nga ndivho ho vha hu u ita uri vhaofisiri vha muvhuso vha lange tshoṱhe na u fhungudza vhurangeli na maanḓa a vharangaphanḓa vha vhuhosini, miṱa ya vhuhosini na khoro uri a vhe vhuimoni ha fhasi,” vha ralo Vho-Uys.

Vho-Uys vha amba uri “nṱhani ha uri mulayotibe u ṋee maanḓa vharangaphanḓa vha vhuhosini, khoro na zwitshavha a u hwala vhuḓifhinduleli ha vhumatshelo havho na u ranga phanḓa mveledziso, u fhungudza vhurangeli havho nahone u fhirisela vhurangeli hoṱhe na maanḓa kha vhaofisiri vha muvhuso.”

“U tshilisana nga mulalo ha zwitshavha zwoṱhe zwa mvelele shangoni zwi ḓisendeka nga u thomiwa ha vhushaka havhuḓi ha mvelele na tshumisano zwo thewa kha u ḓivhana na u ṱhonifhana. Ndi ngazwo AfriForum i tshi khou fhaṱa nga u fhisea dzangano ḽa zwitshavha zwa mvelele zwine zwa ḓo thusana kha mafhungo a ngaho enea u khwaṱhisedza uri hu na vhumatshelo vhu bvelelaho ha vhana vha zwitshavha zwoṱhe ṱhodzini ya tshipembe ha Afurika,” vha phetha nga u ralo Vho-Uys.